Giáo dục và thói quen
Phẩm hạnh của con người gồm hai loại: Trí tuệ và đạo đức.
Trí tuệ xuất hiện ngay từ đầu, và sau đó được tích lũy dần nhờ sự dạy dỗ (phần lớn là vậy), và do đó cần trải nghiệm cũng như thời gian; trong khi Đạo Đức hình thành từ thói quen, và bởi thế khái niệm Hy Lạp diễn đạt Đạo Đức là một biến thể không quá khác biệt so với khái niệm diễn đạt thói quen. Từ thực tế này, rõ ràng rằng không Đức hạnh nào trong số các Đức hạnh của chúng ta chỉ xuất phát từ thiên tính: bởi những Đức hạnh như vậy khi tồn tại theo thiên tính, thì không Phẩm hạnh nào có thể bị thói quen thay đổi. Ví dụ, một hòn đá có thiên tính rơi xuống, thì không bao giờ có thể được thói quen làm cho bay lên, kể cả nếu ai đó cố gắng và tập cho hòn đá ấy bằng cách ném nó lên mười nghìn lần; lửa cũng không thể bị làm cho bốc ngược xuống dưới, trong thực tế là cũng chẳng có bất cứ sự vật nào mà thiên tính của nó có thể bị thói quen thay đổi thành một thiên tính khác. Những Đức hạnh do đó không có trong chúng ta nhờ thiên tính, cũng không đi ngược lại với thiên tính, nhưng chúng ta bẩm sinh được trang bị sẵn khả năng tiếp nhận chúng cũng như hoàn thiện chúng thông qua thói quen. Trong mọi trường hợp mà chúng ta đạt được điều gì đó nhờ thiên tính, chúng ta đạt được các năng lực trước nhất và sau đó mới thực hiện những hoạt động; các giác quan của cơ thể chúng ta là một ví dụ, bởi không phải vì thường nhìn hay nghe mà chúng ta đạt được những giác quan này, mà ngược lại. Chúng ta có được các giác quan và rèn luyện chúng, nhưng không phải có chúng nhờ rèn luyện. Tuy nhiên những Đức hạnh mà chúng đạt được nhờ thực hiện các hoạt động đơn lẻ trước, điều này cũng xảy ra trong các ngành kỹ nghệ; bởi đối với những điều cần phải học trước khi ta có thể làm, chúng ta học bằng cách thực hành. Ví dụ, người ta trở thành những thợ xây bằng việc xây dựng; những nhạc công đàn lia bằng việc chơi đàn lia: chính xác như vậy, bằng việc thực hiện chính những hành vi đúng đắn mà chúng ta trở nên đúng đắn; bằng việc thực hiện những hành vi Điều độ mà chúng ta trở nên hoàn toàn tự chủ; và bằng việc thực hiện những hành vi dũng cảm mà chúng ta trở nên dũng cảm.
Và sự đúng đắn của khẳng định này được thể hiện qua những gì diễn ra trong các cộng đồng: bởi các nhà lập pháp tạo ra những thành viên của thành bang tốt bằng việc tạo thói quen, và điều này là mục đích chung của mọi nhà lập pháp, và tất cả những nhà lập pháp không thực hiện được điều này thì mục đích của họ đều thất bại. Điểm khác biệt giữa một Hiến Pháp tốt và một Hiến Pháp tệ hại nằm ở khía cạnh này.
Mọi Đức hạnh đều thành hoặc bại từ và vì những hoàn cảnh rất giống nhau: nghệ thuật cũng vậy; ý tôi là qua việc chơi đàn lia mà cả nhạc công giỏi lẫn nhạc công tồi đều được tạo ra. Tương tự, các thợ xây và tất cả những người khác cũng vậy; người xây tốt sẽ thành thợ giỏi; người xây không tốt sẽ thành thợ tồi. Trong thực tế, nếu điều này không diễn ra như vậy, thì sẽ không cần đến những người thầy nữa, mà tất cả mọi người đều sẽ hay hoặc dở trong nghề nghiệp của mình mà không có những người thầy.
Điều này cũng đúng với các Phẩm hạnh: vì qua cách hành xử trong các mối quan hệ khác nhau mà trong đó chúng ta được tập hợp lại với đồng loại của mình, chúng ta trở nên Công chính hoặc không. Qua cách hành xử khi ở trong những tình thế hiểm nguy và được rèn luyện để quen với cảm giác sợ hãi hay tự tin, mà chúng ta sẽ trở nên dũng cảm hoặc hèn nhát. Tương tự, điều này cũng vẫn đúng đối với giận dữ và ham muốn. Đối với một vài người thì Điều độ và hòa nhã, số khác lại Buông thả và cáu bẳn; với cùng một tình huống, mỗi nhóm lại có cách hành xử của riêng mình. Hoặc, tóm lại, những thói quen được hình thành từ các hành vi trong công việc giống như vậy. Và bởi thế nên việc chúng ta phải làm là đưa ra một đặc điểm nhất định cho các hành vi cụ thể này, bởi các thói quen được hình thành tương ứng với những hành vi cụ thể đó. Do vậy, dù chúng ta có được tập làm quen theo cách này hoặc từ khi còn nhỏ, thì đặc điểm của hành vi chẳng những không tạo ra một sự khác biệt nhỏ mà ngược lại còn tạo ra một sự khác biệt then chốt, hay đúng hơn, tôi sẽ nói là nó tạo ra toàn bộ sự khác biệt.
(Còn tiếp)
