Hào phóng
Tiếp theo chúng ta sẽ nói về sự Hào Phóng. Đây được xem là một trạng thái trung đạo, có nội hàm là (Liên quan tới) Tài sản: Ý tôi là, một người Hào Phóng được ca tụng không phải ở trong hoàn cảnh chiến tranh, hay trong những hoàn cảnh cấu thành nên một tính cách của người Tự Chủ hoàn hảo, hay ở trong những phán xử tòa án, mà chủ yếu khi xem xét đến cho và nhận Tài sản, chủ yếu là cho đi. Khái niệm Tài sản ở đây có nghĩa là “mọi thứ có giá trị có thể đo đạc được bằng tiền.”
Các trạng thái quá mức hoặc thiếu thốn khi xem xét về Tài sản lần lượt là Hoang Phí và Keo Kiệt: Keo Kiệt luôn được quy cho những ai quan tâm quá mức tới Tài sản, còn khái niệm Hoang Phí được áp dụng thi thoảng với một ý niệm phức tạp; nghĩa là, chúng ta áp dụng tên gọi này cho những ai thất bại trong việc Tự Chủ và tiêu tiền một cách thiếu kiểm soát vì chiều theo những ham muốn; và đây là lý do tại sao họ bị cho là đê tiện nhất, bởi vì họ sở hữu nhiều sự đồi bại cùng một lúc. [1120a] Tuy nhiên, cần lưu ý rằng, đây không phải là một cách sử dụng khái niệm chặt chẽ và hợp lý, bởi vì ý nghĩa từ nguyên tự nhiên của nó là mô tả một người có một sự xấu xa đơn nhất, tức là phí phạm tài sản của anh ta: anh ta bị phá hủy (diệt vong, đổ nát) khi phí phạm bởi chính lỗi lầm của mình; sự phá hủy tài sản được xem như là một dạng tai họa (Làm hư) bản thân, bởi những thứ này là phương tiện duy trì cuộc sống. Thế đó, đây là định nghĩa của chúng ta về Hoang Phí. Ngoài ra, bất cứ thứ gì được sử dụng có thể được sử dụng tốt hoặc tệ, và Tài sản thuộc về loại này. Mọi thứ được sử dụng tốt nhất bởi người mang đức hạnh liên quan tới thứ đó: và do đó Tài sản được sử dụng tốt nhất bởi người có đức hạnh liên quan tới Tài sản, tức là một người Hào Phóng. Chi tiêu và cho đi được xem như là cách sử dụng tiền, nhưng nhận và giữ chúng thì được gọi là sở hữu chúng. Và thế thì cho đúng người được xem là đặc tính của một người Hào Phóng hơn là nhận từ những nguồn ngay thẳng và không nhận từ những nguồn sai trái. Nhìn chung, trên thực tế, làm điều tốt và thực hiện điều cao quý thì mang đặc điểm của một người có đức hạnh hơn là nhận ơn huệ và làm những việc hèn hạ; và ai cũng thấy rõ rằng ban ơn và thực hiện những hành động đáng kính một cách rõ ràng liên quan tới hành động cho đi, trong khi đón nhận thì chỉ bao gồm được ban ơn và không làm điều gì hèn hạ. Bên cạnh đó, biết ơn được trao cho người cho đi, không trao cho người đơn thuần không nhận, và ca tụng còn được trao cho nhiều hơn nữa cho người cho đi. Một lần nữa, không nhận thì dễ dàng hơn là cho đi, bởi con người khó chia lìa với những thứ thuộc về họ hơn là không lấy những thứ thuộc về người khác. Một lần nữa, người cho đi thì được mô tả là Hào Phóng, trong khi những người không nhận thì chỉ được khen ngợi không phải vì sự Hào phòng mà vì sự hợp lý, còn người nhận thì trên thực tế không được ca ngợi một chút nào. Và Hào Phóng là cái thường được yêu mến nhất trong các đức hạnh, bởi vì họ mang lại lợi ích và tính lợi ích nằm ở chính sự cho đi. Thêm nữa, mọi hành động đức hạnh là cao quý và được thực hiện vì điều cao quý, do đó, người Hào Phóng sẽ cho đi từ động cơ danh dự (cao quý), và chính đáng; ý tôi là, vì những lý do phù hợp, ở mức độ đúng mực, vào thời điểm hợp lý và bất cứ điều gì nằm trong khái niệm “cho đi chính đáng” và điều này cũng đi cùng với vui thú rõ ràng, hoặc ít nhất là không có đau đớn, bởi bất cứ điều gì được thực hiện tướng xứng với đức hạnh thì đều mang lại vui thú hoặc ít nhất là không khó chịu, chắc chắn nhất là không có nỗi đau. Nhưng người trao cho những kẻ không phù hợp, hoặc không từ động cơ danh dự mà do một số nguyên nhân khác, sẽ không được gọi là Hào Phóng mà là một thứ gì đó khác. [1120b] Anh ta cũng không là ngưiời Hào phóng khi cho đi mà đau khổ: đây là dấu hiệu cho thấy anh ta ưu tiên tài sản của anh ta hơn hành động đáng kính trọng, và đây không có một phần nào của đặc tính người Hào Phóng cả; một kẻ nhận từ những nguồn không phù hợp cũng chẳng phải một người Hào Phóng, bởi vì người như vậy không có đặc điểm của một kẻ không coi trọng tài sản; anh ta cũng không thích đòi hỏi, bởi vì một người trao lợi ích cho người khác thường không sẵn sàng đón nhận nó; nhưng từ những nguồn phù hợp (tài sản của chính anh ta chẳng hạn) thì anh ta sẽ nhận, bởi làm điều này không đáng kính trọng nhưng cần thiết, và rằng anh ta có thể có cái gì đó để cho đi; anh ta cũng không cẩu thả với tài sản của mình, bởi vì anh mong muốn thông qua chúng có thể giúp đỡ người khác, và anh ta cũng kiềm chế không cho mọi người hoặc người ngẫu nhiên bất kỳ mà anh ta sẽ cho người phù hợp, vào đúng thời điểm, và là khi đáng kính trọng để thực hiện. Một lần nữa, đặc tính của người Hào Phóng là không thái quá trong việc cho đi để rồi chỉ còn lại quá ít cho bản thân, đó là đặc tính của một kẻ không có suy nghĩ về bản thân. Và giờ, Sự hào phóng là một khái niệm mang tính tương đối liên quan tới tài sản của một người, bởi vì tính Hào Phóng không phụ thuộc vào mức anh ta cho đi mà vào trạng thái đạo đức của người cho đi và tương ứng với tài sản của anh ta. Thế thì không có lý do nào để anh ta không trở thành một người ít Hào Phóng hơn khi cho đi ít hơn, nếu anh ta chỉ có ít hơn để cho. Những người này Hào Phóng hơn những người nhận được tài sản từ thừa kế, tức là không tự kiếm; bởi vì, đầu tiên, họ ít khi trải nghiệm sự thiếu thốn, và tiếp theo, tất cả mọi người yêu quý công việc của chính họ, giống như bố mẹ hay các nhà thơ vậy. Người Hào Phóng không dễ giàu có, bởi vì anh ta không sẵn sàng đón nhận và cũng không sẵn sàng giữ lại mà luôn cho đi, và không coi trọng tài sản bởi chính nó mà nhìn nó như một thứ để cho đi. Do đó nhiều người thường than thở về vận may rằng những người xứng đáng giàu có nhất thì lại ít giàu có nhất. Thế nhưng điều này xảy ra một cách hợp lý; thật bất khả thi khi một người lại sở hữu tài sản khi mà anh ta không chịu khó để sở hữu nó, cũng giống như bất kỳ trường hợp nào tương tự. Ấy thế mà anh ta sẽ không trao cho những kẻ không phù hợp, hay vào những thời điểm sai… bởi nếu như vậy anh ta sẽ hành động không tương xứng với sự Hào Phóng, và nếu anh ta chi tiêu vào những đối tượng đó thì anh ta sẽ không còn gì để chi tiêu vào những thứ anh ta nên; như tôi đã nói ở trước, bởi anh ta Hào Phóng, tức là chi tiêu hợp lý với tài sản của mình, và cho những đối tượng phù hợp, trong khi kẻ chi tiêu thái quá thì hoang phí (đây là lý do tại sao chúng ta không bao giờ xem những kẻ chuyên chế là hoang phí, bởi vì không hề dễ dàng quà tặng và chi tiêu của họ có thể vượt xa được tài sản khổng lồ mà họ sở hữu). Tóm lại, bởi Hào Phóng là trạng thái trung đạo khi xem xét vấn đề cho và nhận tài sản, người Hào Phóng sẽ cho đi và chi tiêu vào những đối tượng phù hợp, ở mức độ phù hợp, cả trong những thứ nhỏ bé lẫn to lớn, và làm tất cả với vui thú; tương tự người ấy cũng nhận từ những nguồn chính đáng, và mức độ đúng đắn, bởi vì, khi đức hạnh là trạng thái trung đạo khi xem xét cả việc anh ta cho đi và nhận lấy, anh sẽ làm cả hai việc như anh nên làm; trên thực tế, cho đi phù hợp thì cũng sẽ nhận được tương xứng, trong khi đó đón nhận không phù hợp thì cũng đối lập với cho đi phù hợp. (Cho đi và nhận lấy là hệ quả của nhau thì cùng tồn tại trong cùng một người, còn cho đi và nhận lấy mà đối lập với nhau sẽ không tồn tại trong cùng một người.) [1121a] Một lần nữa, nếu như một người tiêu tiền nhiều hơn mức cần thiết, hoặc trái với cách chi tiêu đúng, anh ta sẽ bị đau khổ, nhưng ở mức vừa phải và nên là như thế; bởi cảm giác vui thú và đau khổ ở các đối tượng đúng đắn, bằng cách thức đúng đắn, là tài sản của Đức hạnh. Người Hào Phóng cũng dễ tính trong các giao dịch liên quan tới tài sản, bởi anh ta có thể lấy phần tốt hơn (nhưng lại không làm), vì anh ta không coi trọng giá trị của tài sản, và bị đau đớn nếu không chi tiêu vào chỗ anh ta nên làm hơn là chi tiêu vào chỗ anh ta không nên, và anh ta không làm theo phương châm sống của Simonides24. Nhưng kẻ Hoang Phí đưa ra quyết định sai trong những điểm này, bởi hắn ta không hài lòng cũng không đau khổ trước các đối tượng hợp lý hoặc trong các cách thức đúng đắn. Chúng ta sẽ làm rõ thêm ngay sau đây. Như đã đề cập ở trước, Hoang Phí và Keo Kiệt là hai trạng thái thừa và thiếu, và ở trong hai việc, cho và nhận (chi tiêu hẳn nhiên thuộc phạm trù cho đi). Thế thì, Hoang Phí thì quá mức trong việc cho đi và không nhận lại, trong khi đó Keo Kiệt thì thiếu cho đi và quá mức trong việc nhận lại, ngoại trừ trong những việc nhỏ nhặt. Hai phần của Hoang Phí không thường đi cùng nhau; ý tôi là, không dễ dàng gì để bạn cho đi tất cả nếu không nhận lại gì cả, bởi vì các cá nhân chỉ cho đi sẽ thấy tài sản của họ thiếu đi, và đó là hành động được cho là hoang phí. Một kẻ như vậy thì tốt hơn không phải chỉ một chút so với một người Keo Kiệt đâu bởi vì hắn ta dễ dàng được cứu chữa, vừa bằng thời gian, và cũng bằng tình trạng thiếu thốn, và hắn ta có thể đạt được trạng thái trung đạo: hắn đã có biểu hiện của một người Hào Phóng, hắn ta cho đi và không nhận lại, chỉ có điều hắn không thực hiện việc này tốt hoặc đúng cách. Do đó nếu hắn ta được rèn bởi thói quen, hoặc thay đổi ở một cách nào đó khác, hắn ta có thể trở thành một người Hào Phóng thực sự, bởi hắn sẽ trao cho những người hắn ta nên trao, và sẽ không nhận lại khi không nên nhận lại. Đây cũng là lý do tại sao hắn ta được cho là không thấp kém trong luân lý, bởi vì thái quá trong cho đi và không nhận lại thì không phải là dấu hiệu tệ hoặc keo kiệt, mà chỉ đơn thuần là điên rồ. [1121b] Giờ thì, kẻ Hoang Phí được cho là cao thượng hơn nhiều so với kẻ Keo Kiệt khi xét tới việc cho và nhận vì các lý do ở trên, và đồng thời bởi vì hắn ta làm điều tốt cho nhiều người, còn kẻ Keo Kiệt thì không tốt cho ai cả, thậm chí không tốt cho cả bản thân hắn. Nhưng đa phần những người Hoang Phí, như đã nói ở trước, thường kết hợp với sai lầm khác của họ khi nhận từ những nguồn bất hợp lý, lại trở thành những kẻ Keo Kiệt: và họ trở nên thích nghi để lấy, bởi vì họ muốn chi tiêu và không thể làm điều này dễ dàng, do tài sản của họ trở nên ít đi và họ cần phải chiếm đoạt từ người khác; và bởi vì họ không quan tâm tới điều đáng kính trọng, họ lấy một cách liều lĩnh từ bất kỳ nguồn nào, bởi vì họ ham muốn cho đi nhưng không quan tâm tới thời điểm và cách thức. Và vì lý do này sự cho đi của họ không phải là Hào Phóng, đồng thời cũng không đáng kính trọng, và không đúng cách; thỉnh thoarng họ làm giàu cho những kẻ đáng nghèo, và đối với những người thầm lặng nhưng có tính cách đáng kính, họ sẽ chẳng cho những người đó thứ gì, nhưng với những kẻ xu nịnh, hoặc những kẻ phục vụ vui thú của họ, họ sẽ trao cho rất nhiều. Và do đó phần đông họ thực sự là Buông thả; bởi vì họ rộng rãi nên họ hào phóng trong chi tiêu lên những thứ thỏa mãn ham muốn không một chút kiềm chế của họ, và bị cuốn hút vào vui thú bởi họ không sống với tham chiếu tới điều gì là đáng kính trọng. Và tiếp theo là người Hoang Phí, nếu thiếu định hướng, sẽ bị sa vào những sai lầm này; nhưng nếu anh ta có thể hành xử cẩn trọng thì anh ta có thể đi tới được trạng thái trung đạo và biết điều gì là đúng đắn. Keo Kiệt, ngược lại, không thể cứu chữa: ví dụ như tuổi già, và vô năng ở bất cứ điều gì, được cho là điều khiến một người Keo Kiệt; và nó tương thích với bản chất của con người hơn so với Hoang Phí, đám đông con người thích tiền hơn là trao tiền đi: hơn nữa, nó vươn xa và có nhiều giai đoạn các trạng thái keo kiệt được cho là rất nhiều. Bởi vì nó bao gồm hai điều, thiếu sự cho đi và thừa sự nhận lấy, tất cả mọi người đều không hoàn toàn keo kiệt, nhưng thi thoảng nó được chia ra, và một nhóm người thì nhận lấy một cách thái quá, nhóm còn lại thì cho đi quá ít. Ý tôi là những người được xem là dè xẻn, bủn xỉn, tằn tiện thì đều cho đi quá ít; nhưng họ không hề ham muốn tài sản của người khác hoặc sẵn sàng nhận lấy, lý do cho việc này có thể đến từ sự tiết chế thực sự hoặc đơn thuần là vì rụt rè trước sự xấu hổ. Có một vài người mà động cơ của họ trong việc bảo vệ tài sản quá mức như vậy là vì để tương lai họ không bao giờ bị đưa vào tình huống làm điều gì đó hèn hạ: thuộc nhóm nfày gồm người bán phô mai và tươnng twự; nhóm này được gọi là keo kiệt bởi không sẵn sàng cho đi bất kỳ điều gì, cho đi quá ít. Những người khác khước từ việc nhận đồ từ hàng xóm bởi lý do sợ hãi; hành động của họ tới từ suy nghĩ không dễ gì nhận đồ của người khác mà họ không lấy lại thứ gì từ mình: do đó họ hài lòng với việc không nhận cũng chẳng cho đi. [1122a] Nhóm khác được xem là Keo Kiệt khi xét tới việc họ nhận bất cứ điều gì từ bất cứ nguồn nào; ví dụ như những người làm các công việc tầm thường, bảo vệ nhà chứa, và tương tự như vậy, và những kẻ cho vay nặng lãi khi cho vay thì ít mà lãi suất thì cao: tất cả những kẻ này đều nhận từ các nguồn không phù hợp, và ở mức độ không phù hợp. Đặc tính chung của họ là muốn đạt được những thứ đê tiện, bởi họ đều làm điều nhục nhã để lấy được cái gì đó dù rất nhỏ; đối với những kẻ nhận lấy những thứ ở quy mô lớn, vào thời điểm không đúng và những thứ họ không nên (ví dụ như những kẻ chuyên chế tàn phá các thành bang và phá hủy đền điện), chúng ta gọi họ là độc ác, bất kính và bất công, chứ không phải là Keo Kiệt. Tuy nhiên những kẻ chơi cờ bạc hoặc trộm cướp thì đều thuộc vào nhóm Keo Kiệt, bởi vì họ sa đọa vào những món hời đê tiện: cả hai loại này đều bận rộn làm những điều nhục nhã chỉ để kiếm lợi, một nhóm thì bất chấp nguy hiểm chỉ vì một món hời còn một nhóm thì kiếm lợi từ bạn bè của họ, những người lẽ ra họ nên trao cho. Do đó cả hai nhóm này, sẵn sàng kiếm lợi từ nguồn không phù hợp, theo đuổi những món lợi đê tiện, và kiểu nhận lấy này là Keo Kiệt. Và có lý do để Keo Kiệt thì trái nghĩa với Hào Phóng: vừa bởi vì nó xấu xa hơn Hoang Phí, và vừa bởi vì con người dễ sa đà vào hướng này hơn là sa vào Hoang Phí mà chúng ta đã bàn một cách đầy đủ và phù hợp. Hãy xem những điều ở trên như điều cần nói về Hào Phóng và sự đồi bại đối lập với nó.
(Còn tiếp)
